آریا جوان - روبرتو گونسالس اچه وریا استاد دانشگاه و منتقد ادبی بزرگی است که بیش از پنجاه سال از زندگی خویش را به مطالعه ادبیات آمریکای لاتین اختصاص داده است.

ادبیات آمریکای لاتین ادبیاتی سحرآمیز، فریبنده و رمزآلود است. بعید است بتوان فردی را یافت که علاقه مند به ادبیات باشد و اثری از ادبیات آمریکای لاتین را مطالعه نکرده باشد. فهرستی بلند از نویسندگان بی نظیر این جغرافیا و تأثیرگذاری ایشان بر کلیت ادبیات جهان -که هنوز نیز ادامه دارد- حکایت از آن دارد که مسئله مطالعه نظری این ادبیات الزامی انکارناپذیر است.
در ایران مترجمان مختلفی برای معرفی ادبیات آمریکای لاتین به فارسی زبانان تلاش کرده اند، اما آنچه خلأ آن احساس می شود کمبود مطالعات نظری درباره ادبیات آمریکای لاتین است. در کشور ما به جز اندک کتاب های نظری و شبه نظری و برخی مقالات و پایان نامه ها کمتر با تحلیل های نظری و معرفی ادبیات آمریکای لاتین روبه رو بوده ایم. روبرتو گونسالس اچه وریا استاد دانشگاه و منتقد ادبی بزرگی است که بیش از پنجاه سال از زندگی خویش را به مطالعه ادبیات آمریکای لاتین اختصاص داده است. اچه وریا در سال 1943 میلادی در کوبا متولد شد. تحصیلات خویش را در ایالات متحده آمریکا پی گرفت و در نهایت دکترایش را در رشته ادبیات اسپانیایی و تطبیقی از دانشگاه ییل دریافت کرد. او که خود استاد همین دانشگاه است، سه دکترای افتخاری نیز از دانشگاه های معتبر ایالات متحده آمریکا دریافت کرده و در سال 1999 میلادی نیز به عضویت فرهنگستان هنر و علوم آمریکا درآمد. اچه وریا که مسئولیت های علمی اجرائی مختلفی در دانشگاه داشته است بیش از 20 کتاب و 150 مقاله معتبر تالیف کرده است. او به جز جوایز مختلفی که برای کتاب هایش دریافت کرده، موفق شد مدال ملی علوم انسانی آمریکا در سال 2010 میلادی را از آن خود سازد. از اچه وریا، دو کتاب «داستان های کوتاه آمریکای لاتین» (دوجلدی) با ترجمه عبدالله کوثری و «ادبیات مدرن آمریکای لاتین» با ترجمه لیلا مینایی منتشر شده است.
آنچه در ادامه می خوانید گفت‌وگو با اچه وریا، مهم ترین پژوهشگر زنده ادبیات آمریکای لاتین است.
شما ‌بیش از 50 سال از زندگی خویش را صرف ادبیات کرده اید. آیا از این سال ها کوشش خشنود هستید و فکر می کنید این کوشش ها چه دستاوردی داشته است؟

من از کوشش هایم در زندگی خرسند هستم. به خاطر آن که توانسته ام در درازنای زندگی خویش کاری را که دلباخته اش هستم انجام دهم. من دلباخته آموزش دادن و نوشتن درباره ادبیات بوده ام. گرچه ارزش گذاری دستاوردهای این سال ها کوشش من در گستره ادبیات را دیگران باید انجام دهند. خب باید بگویم که من برای درک ادبیات اسپانیایی و ادبیات آمریکای لاتین کمک های مهم و درخور توجهی کرده ام. من دانشجویان بسیاری را رهنمایی کرده ام که هر یک مشاغل با ارزشی داشته اند که به واسطه آن نیز همین کار را دنبال کرده اند. من توانستم در دانشگاه ییل، دپارتمان اسپانیایی و پرتغالی را تاسیس کنم که تا مدت ها در زمره بهترین های ایالات متحده آمریکا بود.
شاید ادبیات آمریکای لاتین را بیشتر از روی رمان هایش بشناسند. داستان کوتاه در آمریکای لاتین چه وضعیتی دارد؟
داستان کوتاه ژانر بسیار مهمی در ادبیات آمریکای لاتین به شمار آورده می شود. نویسندگانی همچون هوراشیو کویروگا و بورخس وجود دارند که عمدتاً نویسنده داستان کوتاه هستند. همچنین رمان نویسانی چون خوآن رولفو و خولیو کورتاسار هم وجود دارند که در عین حال داستان کوتاه نویسان بسیار برجسته ای نیز بوده اند. در مورد آلخو کارپانتیه و گابریل گارسیا مارکز نیز همین مسئله صادق است.
ادبیات آمریکای لاتین به چه دوره هایی و با چه ویژگی هایی تقسیم می شود؟
پژوهش های من در این زمینه در کتاب «ادبیات مدرن آمریکای لاتین» منتشر شده است. باید بگویم که ما شاهد تاریخ نامه هایی هستیم که پیرامون سرزمین گشایی ها و اکتشافات نوشته شده اند، بخش زیادی از این تاریخ نامه ها بسیار ادبی هستند. پس از آن با رمان های عاشقانه و واقع گرایانه قرن نوزدهم روبه رو هستیم. در قرن بیستم شاهد پیدایش رمان «de la tierra» هستیم، گونه ای رمان واقع گرایانه درباره یک منطقه خاص. همچنین رمان آوانگارد و پیشرو و سرانجام هم رمان موسوم به «بوم» (جنبشی ادبی در دهه 60 و 70 میلادی که توسط گروهی از رمان نویسان جوان آمریکای لاتین به وجود آمد و در سراسر جهان پخش شد) را داریم.
ادبیات آمریکای لاتین صرفا متعلق به آمریکای لاتین نیست و خود به یک سنت ادبی در جهان بدل شده است. دلیل این امر چیست؟
دلیل آنچه شما به آن اشاره می کنید پیدایش گروهی از نویسندگان برجسته مانند گابریل گارسیا مارکز بوده است که خود تبدیل به نام یک خاندان یا خانواده بزرگ شده است. این نویسندگان گونه ویژه ای از داستان را نوشتند که (در آن ها) ویژگی های بومی را با شگردهای آوانگارد به هم پیوند دادند که در مناطق گوناگون جهان با وابستگی به آمریکای لاتین مورد بازنگری قرار گرفتند.
تاریخ نگاری مسئله ای مهم است. سنجه های نگارش تاریخ ادبیات آمریکای لاتین چیست؟ یا به عبارت دیگر، روش شناسی نگارش این تاریخ چیست؟
من دراین باره در کتاب خودم؛ «اسطوره و آرشیو، نظریه روایت آمریکای لاتین» یک شالوده کلی را دراین باره پیشنهاد داده ام. این نظریه، تاریخ ادبیات آمریکای لاتین را به سه دوره تقسیم می کند که این تقسیم بندی به متن معتبری که داستان آن را پیگیری می کند بستگی دارد. این سه دوره عبارت انداز: دوره مسائل حقوقی، علمی و انسان شناختی. دوره چهارم را می توان آرشیو نامید که می تواند همه این سه گروه را در بر گیرد. نمونه بنیادین این مورد هم رمان بسیار پرآوازه «صدسال تنهایی» است. کتاب من جوایز گوناگونی را دریافت کرده و تاکنون شش ویراست مختلف از آن منتشر شده است، بنابراین از دید من این کتاب -که نظریه من را در رابطه با پرسش شما طرح می کند- بسیار اثرگذار بوده است.
موضوع دیکتاتوری، مولفه ای مهم در ادبیات آمریکای لاتین است. دیکتاتوری در این ادبیات چگونه ترسیم شده و دچار چه دگرگونی هایی شده است؟
من یک ترم کامل دانشگاه را به این جستار اختصاص دادم؛ بنابراین پاسخ دادن به این پرسش در چند جمله بسیار دشوار خواهد بود. چهره یک مرد قدرتمند به کتاب «فاکوندو» نوشته دومینگو فاستینو سارمینتو (هفتمین رئیس جمهور آرژانتین) بازمی گردد که در سال 1845 میلادی نگاشته شد. این کتاب اثری بسیار مهم در آمریکای لاتین است که در آرژانتین و در واکنش به دیکتاتوری خوان مانوئل د روساس نوشته شد. در قرن بیستم میلادی رمان های اندکی وجود دارد که شخصیت اصلی آن ها یک دیکتاتور از یک کشور مشخص باشد. نخستین مورد، کتاب مهمی به نام «تیرانو باندراس» اثر نویسنده اسپانیایی، وانه اینکلان است که در سال 1926 میلادی منتشر شد. داستان این کتاب در یک کشور ساختگی در آمریکای لاتین می گذرد. رمانی درباره دیکتاتوری بنیادگرا به نام آقای رئیس جمهور به دست نویسنده گواتمالایی، میگل آنخل آستوریاس نیز دراین باره نوشته شده بود. پس از آن رمان های فراوانی منتشر شد: «دلایل وضعیت» نوشته کارپانتیه، «من برتر» نوشته آگوستو روا باستوس، «پاییز پدرسالار» گابریل گارسیا مارکز و «سور بز» ماریو بارگاس یوسا، نمونه هایی از آن هستند. دیکتاتوری، از رافائل تروخیو و فولخنثیو باتیستا تا کاسترو مقوله ای ثابت در سیاست آمریکای لاتین بوده است. پس این چندان شگفت آور نیست که چنین تصویری در داستان های آمریکای لاتین پدیدار شود. در این رمان ها، دیکتاتور به عنوان یک خود بزرگ شده بازنمایی می شود. کسی که گرسنه قدرت است و مرتکب اعمال ستمگرانه می شود و حتی در برخی مواقع به شکل مافوق طبیعی این کار را می کند. راوی داستان نیز همانند منشی او ایفای نقش می کند.
آیا در ادبیات آمریکای لاتین، نویسندگان اثرگذاری داریم که چندان پرآوازه و شناخته شده نباشند؟
خب، باید بگویم بله. خوزه لزاما لیما که در سال 1910 میلادی متولد شد و در سال 1976 میلادی درگذشت، شاعر و رمان نویس بزرگ کوبایی است که در آمریکای لاتین به عنوان اصلی ترین و بزرگ ترین نویسنده مورد توجه قرار گرفته است. رمان «بهشت» او که در سال 1966 میلادی منتشر شد، به اندازه رمان «اولیس» جیمز جویس عمیق و محکم است و اشتراکات بسیار فراوانی با آن دارد؛ و من حتی فکر می کنم که کتاب لیما از کتاب جویس هم برتر و بهتر است. کمیسرهای دیکتاتوری کوبا کار او را سرکوب کردند و خارج از کوبا نیز او مشکلات بسیاری داشت.
چه تفاوتی میان ادبیات مدرن آمریکای لاتین و ادبیات کهن تر آمریکای لاتین وجود دارد؟ و آیا ادبیات آمریکای لاتین هنوز اهمیت دارد؟
امروزه ادبیات و داستان های آمریکای لاتین به طورکلی میراث دار گارسیا مارکز، فوئنتس و جریان «بوم» است. به استثناء کسی چون فرناندو والخو، نمونه دیگری ظهور نکرده است. البته ادبیات آمریکای لاتین هنوز هم اهمیت زیادی دارد، دلیل آن هم این است که نویسندگان جریان «بوم» هنوز هم فعال هستند. بارگاس یوسا، هنوز هم زنده و فعال است. همچنین یادگارهای شاعران بزرگی چون پابلو نرودا، سزار وایهو و اوکتاویو پاز هنوز هم وجود دارد.
آیا زبان و ساختار زبانی یک ویژگی ادبیات آمریکای لاتین است؟ ترجمه، چگونه بر درک ادبیات آمریکای لاتین در دیگر کشورها اثر می گذارد؟
البته همین طور است که شما می گویید، همانند هر ادبیات دیگری. بگذارید در این مورد یک مثال بزنم؛ لزاما لیما (دراین باره) یک نمونه معمول است. ترجمه رمان «بهشت» لیما به فرانسوی احتمالا به ناچار به شدت رنگ و بوی دکارتی به خود گرفته است. ترجمه ادواردو رباسا، اصلا با ترجمه اش از رمان «صدسال تنهایی» برابر نیست. می توانم بگویم لزاما، مانند جویس، پروست و فاکنر غیر قابل ترجمه است.
درباره تأثیر ادبیات عربی بر ادبیات اسپانیایی یا آمریکای لاتین بگویید.
تا آنجا که من می دانم باید بگویم این تاثیر، بسیار محدود و کوچک بوده است. امیدوارم ترجمه کتاب من به زبان عربی (ادبیات مدرن آمریکای لاتین) تاثیری بر ادبیات عربی، حداقل در حوزه نقد داشته باشد.
شما یک منتقد ادبی مشهور هستید. نقد ادبی چیست؟ آیا منتقدان ادبی نظریه های ادبی را می سازند؟
من مشهور هستم، البته آن طور که در کوبا می گوییم «من سر میز شام معرکه ام!» نقد ادبی می تواند روی یک اثر تحقیق و مطالعه کند تا طرح و معنایی فراتر از آنچه حتی نویسنده فکر می کند، دریابد. نقد ادبی به جزییات توجه می کند، دارای دانش ژرف زبانی است و در مورد نظریه ها نیز ایده هایی دارد، اما هرگز برده آن ها به حساب نمی آید. منتقدان به ندرت نظریه پردازی می کنند. این فلاسفه و نظریه پردازان هستند که نظریه پردازی می کنند. بگذارید مثالی بزنم. رولان بارت، یک نظریه پرداز است که من او را تحسین می کنم. او مقاله نویس بزرگی هم بود، در واقع یکی از بزرگ ترین مقاله نویسان فرانسوی قرن بیستم به حساب می آمد. من منتقدانی را که می توانند به خوبی بنویسند تحسین می کنم. کسانی که کارهایشان عمیقا ادبی است. کسانی مانند بارت. من آرزو دارم که این گونه باشم.
آرابال، نویسنده ای اسپانیایی است. آیا او نیز در ادبیات آمریکای لاتین اهمیتی داشته است؟
آرابال در دوره و مقطعی بسیار مشهور بود. ولی من فکر نمی کنم که این شهرت مربوط به حوزه ادبیات آمریکای لاتین باشد.
بیماری کرونا این روزها بسیاری را دچار قرنطینه کرده است. پیشنهاد شما برای مطالعه ادبیات آمریکای لاتین در قرنطینه چیست؟
یک ایده بسیار خوب مطالعه رمان «سسلیا والدز» نوشته سیریلو ویلاورده، رمان نویس مشهور کوبایی است. رمانی بسیار گسترده، ژرف و البته سرگرم کننده که در سال 1882 میلادی منتشر شده است. یا برای کسانی که به شعر علاقه مند هستند می توانم خواندن آثار و کانتوهای (یک ساختار طبقه بندی شعری) نرودا را توصیه کنم. حتی گزینه بهتر می تواند این باشد که «دن کیشوت» را جلد به جلد در این روزها بخوانید.
اثرگذارترین نویسنده ادبیات آمریکای لاتین را چه کسی می دانید؟
از دید من، خورخه لوییس بورخس و گابریل گارسیا مارکز، تأثیرگذارترین نویسندگان ادبیات آمریکای لاتین هستند. آن ها توانسته اند ارزش تخیل در ادبیات را به خوبی نشان داده و اثبات کنند.
و سخن آخر.
از اینکه با من گفت وگو کردید خوشحالم و امیدوارم پاسخ های من شما را راضی کرده باشد. امیدوارم در این دوره مشکل و سخت بیماری، سلامت باشید و از سلامتی خود لذت ببرید.