بزرگنمايي:

آریا جوان - کبوترخانه‌ها که از آنها با نام «کبوترخان» و «برج کبوتر» نیز یاد می‌شود مکان‌­هایی برای استقرار کبوتران است که به منظور تحصیل کود آنها برای استفاده در کشاورزی احداث شده‌­اند.
میراث آریا: آگاهی درباره تاریخچه این نوع بناها اندک است، این بناها در سطح استان آذربایجان­‌غربی کمتر مورد توجه پژوهشگران واقع شده و تا حد زیادی به دست فراموشی سپرده شده‌­اند، با توجه به شرایط مطلوب زیست محیطی در جنوب استان و زمینه مساعد جهت کشاورزی و نیاز به این بناها، به نظر می‌رسد تعداد زیادی کبوترخانه در این نواحی وجود داشته اما دلایل متعددی منجر به تخریب و نابودی اکثر آنها شده است.
تاکنون در سطح استان پنج کبوترخانه شناسایی شده و اقدامات لازم در زمینه ثبت در فهرست آثار ملی کشور انجام شده است، از این میان یک مورد به نام کبوترخانه سردار(حسینعلی‌خان افشار) در تکاب و چهار بنا در میاندوآب و در روستاهای تقی­‌آباد، قره‌­سقال و اوچ­‌تپه­‌قلعه­ واقع شده که مصالح آنها خشت، آجر و کاه‌گل بوده و به‌صورت چهارگوش و دوقلو ساخته شده است و قدمت آنها به دوره قاجاریه تا پهلوی می‌رسد.
اصولاً کبوترخانه‌ها به لحاظ معماری بناهایی شاخص اما عجیب هستند چرا که آنها با هدف لانه‌گزینی کبوترها به شیوه‌ای که جایگاه و گنجایش هزاران کبوتر را داشته باشد، طراحی شده‌اند.
علاوه بر این جمع‌آوری کود ناشی از فضولات آنها امری است که بر معماری و شیوه ساخت آنها تاثیر گذار بوده است، منظور از ساختن، اغلب این کبوترخانه‌ها نیز استفاده از فضله کبوتر برای کود دادن به صیفی­‌جات و تاکستان‌ها بوده است.
به نظر می‌رسد در میاندوآب و شهرهای اطراف به لحاظ شرایط مساعد زیست‌محیطی، وجود دشت‌های هموار و قابل کشت و به تبع آن کشاورزی نسبتا گسترده، نیاز به کود همواره احساس می‌شده و تعداد کبوترخانه‌ها نیز بیشتر از این نوع بوده است که در اثر مرور زمان تخریب شده و از بین رفته‌اند.
به لحاظ گونه­‌شناسی کبوترخانه‌های شناسایی شده میاندوآب و کبوترخانه حسینعلی‌خان افشار تکاب، جزء کبوترخانه‌های چهار کنج بوده و هر چهار کبوترخانه مطالعه شده دارای پلان مستطیلی هستند، تنها یک مورد از آنها به صورت دوقلو و مشابه و یک مورد هم به صورت دو طبقه ساخته شده است و بیشتر آنها دارای مصالح خشتی و کاه‌گلی هستند.
موزه ملی ایران، میزبان آفریده‌های هنرمندان خودآموخته
امروزه از این کبوترخانه‌ها به ندرت دیده می‌شود زیرا که اغلب آنها از بین رفته‌اند که از جمله علل مختلفی که در ویرانی این بناها می‌توان برشمرد عبارت از انتقال مالکیت پی در پی، گسترش شهرها و روستاها و سر و صدای زیاد که باعث مهاجرت کبوترها شده، بالا رفتن ارزش زمین و در نتیجه تخریب و تبدیل این بناها به مسکونی، تیراندازی و دام­‌گذاری، تغییر الگوی کشت و غیره هستند.
افزون بر این، به حرکت درآمدن چرخ‌های عظیم ماشین و صنعت سبب شد تا بسیاری از پدیده‌های سنتی به حاشیه رانده شود و با پیشرفت دانش کشاورزی به تدریج منابع جدیدی از کودهای شیمیایی شناسایی شده و در این میان کبوترخانه­‌ها و کود حاصل از آنها رقبای نوظهور یافته و استفاده از آنها به تدریج رو به افول نهاد.
با این وجود این بناها به مثابه یکی از آثار تاریخی مرتبط با میراث کشاورزی دارای اهمیت فراوانی هستند، در مقیاس ملی، این کبوترخانه‌­ها، گوشه‌هایی از فرهنگ غنی و برگ‌هایی ارزشمند از هوشمندی و درک بالای کشاورزان و معماران ایرانی در استفاده بهینه از منابع موجود گیاهی، حیوانی و ایجاد و ارائه مکانی در بهره‌برداری این چنین زیرکانه و احترام‌آمیز از طبیعت بوده و از این رو شایسته توجه، حفاظت و مرمت هستند.
علاوه بر این اکوتوریسم (طبیعت­‌گردی) که بخش مهم و شایان توجهی از صنعت بزرگ و رو به گسترش گردشگری به شمار می‌آید و منافع مادی آن نیز قابل توجه است به نمونه‌های بکر و اصیل وابسته است که کبوترخانه‌ها نیز از آن جمله‌اند.
احیا و مرمت کبوترخانه‌ها در درجه اول و برنامه‌ریزی به منظور راه‌اندازی تورهای تفریحی و دیدار از این بناها از جمله مواردی است که می‌تواند زمینه را برای پیشرفت صنعت گردشگری در منطقه فراهم آورد و علاوه بر توجه به نبوغ گذشتگان این مرز و بوم به طور مستقیم و غیرمستقیم زمینه برای ایجاد اشتغال بخشی از جمعیت جوان و جویای کار فراهم شود.
برندگان رقابت عکاسی «محافظت از طبیعت» 2019 معرفی شدند/تصاویر
* کارشناس باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی