بزرگنمايي:

آریا جوان - ارگ بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین واقع در سه کیلومتری جنوب شهر اسفراین کنونی از سده‌های نخستین اسلام شکل‌گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است.
میراث آریا: شهر بلقیس شرایط و ویژگی‌های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش‌های مختلف شامل ارگ، شارستان و تأسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و… برخوردار بوده است. ارگ بلقیس مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر این مجموعه باستانی است که از آن می‌توان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سازه‌های خشتی در ایران نام برد.
معرفی آثار شهر تاریخی بلقیس اسفراین
ارگ بلقیس برجسته‌­ترین اثر این مجموعه است که مساحتی حدود 51هزار و 800 مترمربع را در بر گرفته و بیش از 29 برج در اندازه­‌های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به‌کاررفته در ساخت قلعه گل چینه است که در بخش‌های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است. دروازۀ ورودی اصلی آن در ضلع شمالی با یک پیشامدگی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش‌های آن تخریب و به‌صورت تلی از خاک در آمده است.
با توجه به شواهد موجود و مطالعات صورت گرفته، ارگ بلقیس برخلاف برخی از قلعه‌ها بر روی سطح هموار دشت ایجاد شده که در اطراف آن خندقی را احداث کرده‌اند. اولین دوره استقرار در ارگ طبق اشاره‌های متون تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی به دوره سلجوقیان برمی‌گردد و بعد از این زمان چند بار در ارگ فعالیت‌های مرمتی (مرمت اضطراری، تکمیلی و…) در پیکره آن دیده می‌شود ولی ارگ آخرین بار به دست افغان‌ها به تصرف درآمد و به‌طور کامل تخریب شد اما با این ‌وجود خانواده‌هایی به‌طور مستقل تا اواخر دوره قاجار نیز در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.
با توجه به قرار گرفتن ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در خارج از شارستان با هدف دفاع از حملات دشمن باید یک استراتژی مهم دفاعی وجود داشته باشد به همین منظور در اطراف قلعه یک خندق عظیم ایجاد شده که طبق عکس‌های موجود تا سال 1362 این خندق پر آب بوده اما امروزه بخش‌هایی از آن به دست کشاورزان مورد دخل و تصرف قرار گرفته است.
مجموعه آثار شارستان (محدوده عمومی شهر)
این بخش شامل محلات مختلف شهر می‌شود که با یک دیوار خشت و گلیچینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته که عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان، مدرسه و…، با توجه به شواهد و کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیمی‌ترین سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان‌شناسی است به سال 191 ه.ق تعلق دارد. اما اشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهد.
2 اثر صفویه و قاجاریه در بهبهان جان تازه می‎گیرند
تپه منار
تپه منار مهم‌ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می‌آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده‌اند. طی کاوش باستان‌شناسی در تپه منار بخش‌هایی از یک سازه ستون‌دار به‌دست‌آمده که با توجه به شکل و نوع ساختار احتمالاً می‌توان گفت بقایایی از شبستان مسجد در قرون 2-4 ه.ق باشد.
علاوه بر این سازه‌های دیگری که از این بخش کشف شد، سازه‌های خشتی (ساسانی – صدر اسلام)، صحن حیاط دار با ورودی آجرفرش و سازه آبی (کاریز) بود.
برج و باروی شارستان
با توجه به نقشه‌ها و عکس‌های موجود حصار شارستان طولی بالغ‌بر 5 کیلومتر و ضخامت دیوار آن در برخی نقاط به 7 متر می‌رسد. و طبق کاوش‌های باستان‌شناختی صورت گرفته حصار موجود مربوط به دوره صفویه است که با توجه به عکس سال 1937 میلادی که به وسیله اشمیت گرفته شده تقریباً 70 برج دفاعی اطراف شهر را احاطه می‌کرده است.
بازار
در بخش مرکزی شهر بلقیس و شمال تپه منار خرابه‌هایی وجود دارد که بنا به گفته مورخان و ریش‌سفیدان محل این منطقه بازار شهر و محل دادوستد کالا بوده است. با توجه به کاوش‌های اندکی که در این محل صورت گرفته و توصیفاتی که از این بخش شهر شده می‌توان گفت در این محل ردیف دکان‌هایی در دو طرف یک راهروی مرکزی وجود داشته که طول این مسیر 350 متر بوده و امید است در آینده نزدیک با کاوش‌های باستان‌شناسی بتوان اطلاعات زیادی در مورد فضاهای دیگر این ساختار به دست آورد.
کوره سفالگری
یکی از مهم‌ترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـ.ق است که دارای بخش‌های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، طاقچه‌هایی به‌منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به‌منظور آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمام این سازه‌ها ایجاد شده است.
این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به‌دست‌آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که از آن به‌منظور پخت سفال‌های لعاب‌دار یا لعاب فیروزه‌ای مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
گورستان شهر بلقیس در بخش شرقی شهر در خارج از محدوده حصار قرار گرفته است. بنا به نوشته مورخان، بزرگان زیادی از منطقه اسفراین در این گورستان که در کنار دروازه نیشابور شهر تاریخی بلقیس اسفراین واقع بوده دفن شده‌اند. از جمله این بزرگان ابو عوّانه، عبدالملک بن حسن الازهری اسفراینی، ابی المنصور بغدادی امام الفقیه است. این گورستان بنا به کاوش‌های باستان‌شناختی مساحتی بالغ‌بر 10 هکتار را شامل می‌شود.
باغ‌های اطراف ارگ بم نباید تخریب شود / طرح احداث اقامتگاه اطراف ارگ بم
مقبره شیخ آذری
بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی(شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی است که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به‌عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. پس از تهیه طرح مطالعات و مرمت، این بنا در سال 1390 به‌طور کامل مرمت و در آذرماه همان سال افتتاح شد. در ضلع شرقی این بنا طبق عکس‌های موجود بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری بوده است.
آب‌انبارها
طی کاوش‌های باستان‌شناسی فصل 5 در مجموعه شهر بلقیس بقایای دو آب‌انبار کشف شد، آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان طی کاوش‌های باستان‌شناسی به‌منظور پیگردی دیوار حصار جنوبی شهر برای مرمت و خوانا سازی بخش‌های فرو ریخته، بقایای آن کشف شد، آثار مکشوفه در این بخش عبارتند از سردر، که طی پیگردی در ساختار تخریب‌شده دیوار دوره صفویه، بقایایی از یک سردر آب‌انبار که تنها حدود 50 سانتی‌متر از ارتفاع آن باقی مانده بود از دل دیوار شارستان بیرون آمد که ورودی این اثر رو به سمت داخلی شارستان بوده که کف سردر ورودی این بنا از سنگ‌فرش با مصالحی از سنگ لاشه و قلوه‌سنگ با ملاط ساروج ساخته شده است.
پس از سردر ورودی برای دسترسی به پاشیر آب‌انبار، راه‌پله قرار دارد که محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. از این بخش در آب‌انبار شهر تاریخی بلقیس اسفراین تعداد 12 پله کشف شد.
مخزن از دیگر بخش‌های کشف شده در این قسمت بود، این بخش به شکل یک دایره به قطر 4/25 و عمق 4 متر در دل زمین با شفته آهک و آجر ایجاد شده است که برای تقویت دیواره‌ها پشت دیوار آجری در تمام بخش‌هایی که در زیر زمین است با مصالح سنگی و با ملاط شفته پر شده تا دیوارها را تقویت کنند.
از لحاظ قدمت طبق یافته‌های باستان‌شناسی از قبیل سکه و سفال مکشوفه از داخل آن، می‌توان گفت این بنا احتمالاً در دوره سلجوقی ساخته در دوران ایلخانان مغول، آباد و مورد استفاده قرار می‌گرفته و بالاخره در دوره صفویه به دلیل حمله ازبک‌ها و کوچک شدن شارستان شهر این سازه هم زیر دیوار قرار می‌گیرد.
آب‌انبار ضلع شمالی شارستان
این اثر در ضلع شمال غربی مقبره شیخ آذری و خارج از شارستان دوره صفویه قرار دارد. این بنا همانند آب‌انبار ضلع جنوبی شارستان از سه بخش شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن تشکیل شده است که از جزئیات آن فعلاً اطلاعات دقیقی به دست نیامده است.
«بلقیس اسفراین» در اولویت ثبت جهانی قرار می گیرد
مجموعه یخدان‌ها
این مجموعه در فاصله 700 متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار دارد. این بنا در اصل به نظر یک ساختار دفاعی یا بنایی چهارگوش است که ورودی آن یک جلوآمدگی در بخش شمالی است و در دوره‌های متأخر یخدان‌ها به‌صورت دستکند در آن ایجاد شده است.
بنا دارای نقشه‌ای تقریباً مربع شکل به مساحت 3500 مترمربع با چند برج دفاعی تقریباً مدور در اطراف و یک پیشامدگی به‌عنوان ورودی در بخش شمالی است. تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر می‌رسد در دوره‌های متأخر سکونت در شهر بلقیس این سازه‌های دستکند در دل خرابه‌های یک بنای قدیمی‌تر که قدمت آن را شاید بتوان هم‌زمان با تأسیس ارگ دانست، ایجاد شده است. این مجموعه یخدان دارای شش مخزن یخ دستکند است که از این تعداد سه تا در بخش غربی سازه دفاعی و دو مخزن در دو طرف پیشامدگی ورودی در قسمت شمالی و یک مخزن در جنوب غربی قرار گرفته است.
کاروانسرای شهر تاریخی بلقیس
این بنا در فاصله 500 متری شمال غرب شارستان در ارتفاع 1203 متری از سطح دریا قرار گرفته است. با توجه به نوع معماری، تزئینات و مصالح به کار رفته در آن و نوع نقشه، شبیه بناهای اواخر ایلخانی و اوایل دوره تیموری است.
با توجه به اینکه بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته به نظر می‌رسد این بنا جزء وابسته‌ای از این شهر بوده و کاملاً به آن مرتبط بوده است. این کاروانسرا به‌عنوان مجموعه‌ای از کاروانسراهایی است که در مسیر جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته‌اند، است.
این کاروانسرا بنایی به ابعاد 50*78 متر با نقشه مستطیل شکل و از نوع حیاط دار است. در سطح زمین تنها بخش‌هایی از این بنا قابل‌رؤیت بوده ولی پلان کلی این کاروانسرا را می‌توان یک نقشه و طرح چهار ایوان دانست که با مصالح قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای به همراه ملات گچ ساخته شده‌اند.
البته در برخی قسمت‌ها به تعداد کم از آجر هم استفاده شده است. به‌طورکلی کاروانسرا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی ساخته شده و ورودی بنا از بخش جنوبی آن است.
خوشبختانه رباط‌های موجود در منطقه از نظر شکل، نوع مصالح و قدمت و… شباهت دارند و به‌صورت زنجیره‌ای به هم متصل هستند که از جمله رباط‌های شبیه به آنها می‌توان به رباط قلی، عشق، قره‌بیل و… اشاره کرد که از استان گلستان تا نیشابور به‌وفور دیده می‌شوند.