بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت؛ سلامت باروری به حالتی از تندرستی کامل جسمی، روانی و اجتماعی گفته می‌شود و تمام موضوعات مرتبط با عملکرد و فرایندهای سیستم تولیدمثل را شامل می‌شود. سلامت مادران از شاخص‌های مهم توسعه در کشورها است و مهم‌ترین هدف دیده‌بانی شاخص‌های بارداری زنان، پیشگیری از مرگ مادر است.

با توجه به اهمیت این موضوع و در راستای دیده‌بانی سلامت مادران، پژوهشگران مرکز تحقیقات سنجش سلامت پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی تهران، با انجام یک طرح تحقیقاتی برخی از شاخص‌های بارداری زنان را مورد سنجش قرار دادند. «میزان تولد زنده»، «پیامد بارداری» شامل مرده‌زایی و سقط جنین و «نوع زایمان»، شاخص‌هایی بودند که در این مطالعه بررسی شدند. «ژیلا صدیقی» و «محمود صادقی» به همراه دیگر همکارانشان در این مرکز، پژوهشگرانی بودند که در این مطالعه مشارکت داشتند.

این مطالعه به صورت مقطعی و با استفاده از داده‌های جمع‌آوری‌شده در سال 1395 انجام شد و زنان متاهل 15 تا 49 ساله ساکن ایران مورد بررسی قرار گرفتند. علاوه بر متغیرهای اصلی؛ شامل تولد زنده، مرده‌زایی، سقط جنین و سزارین، متغیرهای سن، سن همسر، سن هنگام ازدواج، سن هنگام تولد اولین فرزند، تحصیلات، شغل، شغل همسر، درآمد، مذهب و محل سکونت (شهر/روستا) هم مورد بررسی قرار گرفتند.

برای انجام این مطالعه، با استفاده از اطلاعات مربوط به سرشماری سال 1390، به صورت تصادفی از هر استان دو شهر (مرکز استان و یک شهر دیگر) و یک روستا انتخاب شد و اطلاعات با مراجعه به درب منازل جمع‌آوری شد.

در این طرح تحقیقاتی 10 هزار و 547 زن از کل کشور ایران، بررسی شدند. میانگین سن این زنان 34.5 سال بود، میانگین سن همسرانشان 39.4 سال (حداقل 17 و حداکثر 86 سال) بود. میانگین سن هنگام ازدواج زنان 20.2 سال و حداقل آن 9 و حداکثر 47 سال بود. میانگین سن هنگام تولد اولین فرزند نیز 22 سال بود و کم‌ترین میزان آن 10 سال و بیشترین میزان آن 45 سال بود.

طبق بررسی‌ها؛ زنان به طور میانگین 10 سال تحصیل کرده‌اند و حداقل آن صفر و حداکثر آن 26 سال است. حدود 11.5 درصد از زنان شاغل و مابقی خانه‌دار بودند. حدود 1.5 درصد افراد درآمد عالی، 22.2 درصد درآمد خوب، 61.5 درصد درآمد متوسط، 12.2 درصد بد و 2.7 درصد درآمد خیلی بد داشتند. حدود 68.5 درصد زنان در مناطق شهری و حدود 31.5 در مناطق روستایی زندگی می‌کردند.

در کدام مناطق میزان مرده‌زایی بیشتر است؟

بررسی‌ها نشان داد که میانگین تولد زنده، به ازای هر زن 1.96 فرزند است و زنان حداقل صفر و حداکثر 11 فرزند دارند. میانگین مرده‌زایی 0.06 (حداقل صفر و حداکثر پنج مرده‌زایی) بود. حدود 95 درصد از زنان بدون سابقه مرده‌زایی بودند. همچنین نزدیک به 82 درصد از زنان سابقه سقط جنین نداشتند.

یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که تعداد تولد زنده، با افزایش سن زنان و سن همسران زنان افزایش یافته و با افزایش سن هنگام ازدواج زنان، سن تولد اولین فرزند و تحصیلات زنان کاهش یافته است. میانگین تولد زنده در زنان خانه‌دار و بازنشسته بیش‌تر از سایر گروه‌های شغلی است.

با توجه به بررسی‌های این پژوهش؛ کمترین میانگین تولد زنده در استان کردستان و بیشترین آن در استان سیستان و بلوچستان است. با توجه به این‌که هر دو استان عمدتا اهل سنت هستند، به نظر می‌رسد فرضیه تاثیر مذهب بر روی تعداد فرزندان باید با دقت بیشتر مورد بررسی قرار گیرد.

طبق ارزیابی‌ها؛ افراد کم‌درآمدتر دارای تولد زنده بیشتر بودند و تولد زنده در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری بود. زنان متولد روستا با تحصیلات کم‌تر از دیپلم فرزندان بیشتری داشتند.

بر اساس مشاهدات پژوهشگران؛ تعداد مرده‌زایی با افزایش سن زنان و افزایش سن همسران زنان افزایش یافته است. همچنین تعداد مرده‌زایی با افزایش سن هنگام ازدواج زنان، افزایش سن هنگام تولد اولین فرزند و افزایش تحصیلات زنان کاهش یافته است.

یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که زنانی که در گروه با درآمد عالی قرار دارند، کم‌ترین میانگین مرده‌زایی را داشتند و مرده‌زایی در مناطق روستایی بیشتر از مناطق شهری است. کم‌ترین میانگین مرده‌زایی در استان قزوین و بیشتر میانگین مرده‌زایی در استان اردبیل است.

بیشترین میزان مرده‌زایی در بارداری سنین قبل از 15 سالگی و کم‌ترین میزان آن در سنین 20 تا 29 سال است. با توجه به این‌که کم‌ترین مرده‌زایی در اولین زایمان مربوط به گروه سنی 20 تا 24 سال است، به نظر می‌رسد بهترین سن برای اولین باروری بین 20 تا 24 سال باشد.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ «بسیاری از مرده زایی‌ها با بهبود سیستم سلامت از جمله ارتقای کیفیت مراقبت‌های قبل از زایمان و حین زایمان، قابل پیشگیری هستند. افزایش پوشش و کیفیت مراقبت‌های دوران بارداری و خدمات حین زایمان و همچنین توجه ویژه به گروه مادران پرخطر و ارتقای سطح سواد مادران می‌توانند درکاهش مرده‌زایی نقش داشته باشند».

آمار سقط جنین در ایران 

طبق نتایج این مطالعه فراوانی سقط جنین 18.2 درصد بوده، تعداد سقط جنین با افزایش سن زنان، سن همسران و سن هنگام تولد اولین فرزند، افزایش یافته است. میانگین سقط جنین در سنین 36 تا 40 سالگی بیش از سایر گروه‌های سنی بوده است. تعداد سقط جنین با افزایش سن هنگام ازدواج زنان و سطح تحصیلات زنان کاهش یافته و در زنان دانش آموز/ دانشجو کمتر از سایر گروه های شغلی بود.

بررسی‌ها حاکی از این است که کم‌ترین میانگین سقط جنین در استان گلستان و بیشترین آن در استان کهگیلویه و بویر احمد است.

محققان این طرح تحقیقاتی معتقدند: «برای کنترل سقط جنین عمدی نیاز به ایجاد دسترسی به اقدامات مشاوره‌ای و آموزش‌های لازم برای پیشگیری از بارداری‌های ناخواسته و همچنین ارتقای آگاهی و نگرش زنان درباره عوارض جسمی و روان‌شناختی سقط جنین و همچنین حق حیات جنین است. راهکارهایی نیز برای پیشگیری از عوارض سقط جنین مورد نیاز است و این راهکارها می‌توانند شامل انجام سقط جنین قانونی توسط ماماها و پزشکان دوره‌دیده و ارتقای مراقبت‌های پس ازسقط جنین باشد».

چه عواملی با افزایش میزان زایمان سزارین مرتبط است؟

در این مطالعه مشخص شد که حدود 42 درصد از زنان سابقه زایمان سزارین دارند. تعداد سزارین با افزایش سن زنان، سن همسران، سن هنگام ازدواج زنان، سن هنگام تولد اولین فرزند و تحصیلات زنان افزایش یافته است. میانگین سزارین با کاهش درآمد کم‌ترمی‌شود و در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی است. کم‌ترین میزان سزارین در استان خراسان شمالی و بیشترین آن در استان مازندران است.

پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: «استفاده از زایمان سزارین غیرضروری در اغلب کشورهای دنیا از جمله در ایران، در حال افزایش است و با توجه به روند روزافزون سزارین‌های غیرضروری، به نظر می‌رسد که مداخلاتی مانند فراهم آوردن امکان زایمان طبیعی بدون درد، افزایش کیفیت خدمات زایمان طبیعی، فرهنگ‌سازی مناسب برای زنان گروه سنین باروری، افزایش آگاهی مادران از خطرات سزارین، ایجاد دسترسی به جلسات مشاوره برای مقابله با مواردی مانند ترس مادران از زایمان طبیعی و همچنین نظارت بر عملکرد متخصصان زایمان، بتوانند به کنترل این روند فزاینده، کمک کند».

یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «شاخص‌های بارداری و عوامل تعیین‌کننده آن در جمعیت زنان کشور ایران» در دوماه‌نامه پایش؛ نشریه پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی منتشر شده است.