چاپ

آریا جوان - در این موضوع باید رسیدگی کامل شود و این‌که صد نفر یا دویست نفر بروند آن‌جا و جواهرات را ببینند فایده ندارد بلکه باید یک هیأت طرف اعتماد مجلس معین شود که آن‌ها تطبیق کنند با ثبت‌های آن.

در فاصله روز‌های سوم تا 25 شهریور ماه 1320 یعنی از روزی که قوای متفقین به ایران حمله کردند تا روزی که رضاشاه استعفا داد و از تهران خارج شد، دربار و پایتخت ایران روز‌های پرالتهابی را می‌گذراند، از سویی خبر حرکت قشون روس از سمت قزوین به تهران دل شاه را می‌لرزاند و از آن سو نیز رادیو لندن دیگر رودربایستی را کاملاً کنار گذاشته و علناً علیه رضاشاه برنامه و خبر پخش می‌کرد، یکی از این خبر‌ها خارج کردن جواهرات سلطنتی از کشور توسط رضاشاه بود که دربار را ناگزیز به پاسخ‌گویی به مجلس کرد و عباسقلی گلشاییان، کفیل وزارت دارایی، دو روز پیش از استعفا و خروج رضاشاه از تهران برای ادای توضیح در این باره و راحت کردن خیال نمایندگان از این جهت که جواهرات از ایران خارج نشده و در بانک ملی موجود است، به مجلس رفت.
با این حال شک و شبهه نمایندگان از بین نرفت. روز 25 شهریور که محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر وقت، با آن حال نزارش برای خواندن متن استعفای رضاشاه به مجلس رفت، دشتی، یکی از نماینده مجلس شورای ملی، باز از او راجع به جواهرات سلطنتی پرسید: «در این موضوع باید رسیدگی کامل شود و این‌که صد نفر یا دویست نفر بروند آن‌جا و جواهرات را ببینند فایده ندارد بلکه باید یک هیأت طرف اعتماد مجلس معین شود که آن‌ها تطبیق کنند با ثبت‌های آن؛ بنابراین می‌خواهم از آقای نخست‌وزیر استدعا کنم که آیا در این خصوص فکری کرده‌اند و می‌توانند از این بابت اسباب اطمینان مجلس شورای ملی را فراهم کنند.»
فروغی پیشنهاد دشتی را معقول خواند و به نمایندگان اطمینان داد که «جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم که این ثبت‌ها و دفتر‌ها هست و محفوظ است و جواهرات هم در بانک ملی است می‌توانند هرکس را که میل دارند تعیین بفرمایند کمیسیونی از داخل و از خارج مجلس به هر قسمتی که تصویب می‌فرمایند تشکیل بدهند مردمان بصیر در سر فرصت یا مجال ببینند تطبیق کنند اگر درست است ان‌شاءالله فب‌ها اگر هم درست نیست آن وقت تکلیف معلوم شود.»
به هر روی در پی درخواست مستمر نمایندگان برای اطمینان از وجود جواهرات سلطنتی در بانک ملی، ساعت چهار بعدازظهر سه‌شنبه 15 مهر 1320 سومین جلسه کمیسیون رسیدگی به جواهرات سلطنتی و پشتوانه اسکناس به ریاست تقوی، رئیس دیوان کشور و با حضور 12 نفر از نمایندگان منتخب مجلس شورای ملی و هیأت نظارت ذخیره اسکناس و نمایندگان دولت تشکیل شد.

روزنامه اطلاعات، مورخ 16 مهر 1320، این رویداد را چنین گزارش کرد:
پس از رسمیت یافتن جلسه آقای قانع بصیری [رئیس اداره اموال دولتی و بیوتات سلطنتی – انتخاب] گزارش جامعی که راجع به وضعیت جواهرات و طرز نگاهداری آن‌ها در چند نسخه تهیه نموده بودند بین کارمندان توزیع کرده و آقای اورنگ گزارش تقدیمی را به شرح زیر خواندند:
کمیسیون محترم بررسی جواهرات سلطنتی.
چون در جلسه روز شنبه 12 مهر ماه در کمیسیون متشکله تصمیم گرفته شده، مقرر گردید که جریان ثبت و طرز نگاهداری گذشته جواهرات را کتباً گزارش تقدیم کنم. بر حسب استجازه از وزارت دارایی به عرض گزارش حاضر مبادرت می‌شود.
پس از تاریخ 9 رجب 1327 قمری مطابق با 1287 خورشیدی موقع پیدایش هیأت‌مدیره «حکومت موقتی» ثبت جواهرات سلطنتی به وسیله مستوفیان وقت در فرد‌های معمول آن وقت انجام می‌شده و همان ثبت‌های فردی ملاک تعداد و مشخصات جواهرات سلطنتی شناخته شده و عمارت معروف به خوابگاه (محل فعلی وزارت دارایی) خزانه اندرون و صندوقخانه سلطنتی محل نگاهداری آن‌ها بوده است.
در تاریخ 19 رجب 1327 هیأت‌مدیره تصمیم گرفت جواهرات را با ثبت‌های موجود تطبیق و بررسی نمایند. این عمل تحت نظارت و سرپرستی مرحوم حاج علینقی خان سردار اسعد و مرحوم سپهدار و آقای حسینقلی خان نواب و عده دیگر امنای دولت وقت انجام گرفت.
هیأت‌مدیره به شرحی که فوقاً گزارش شد جواهرات را با ثبت‌ها تطبیق و صورت و سیاهه کاملی از جواهرات به شرح زیر:
1- بابت جواهرات مضبوطه در خزانه اندرون مشتمل بر 95 فرد؛
2- بابت جواهرات جمعی صندوقخانه تحویلی مرحوم عدل‌السلطنه صندوقدار مشتمل بر 73 فرد.
تدوین و ایجاد نمودند که این ثبت‌ها مدرک و ملاک اصلی جواهرات سلطنتی شناخته شده و در اداره بیوتات سلطنتی حفظ و نگاهداری «این ثبت‌ها در همان اوان نقل به دفاتر کبیر و به طرز جدید ثبت و در بیوتات موجود است» و عین جواهرات در صندوق‌های سربه‌مهر در خزانه اندرون عمارت خوابگاه ضبط و دو درب مدخل آن در آن موقع با مهار آقای حسینقلی خان نواب و عده دیگر امنای مامور بررسی جواهرات از طرف هیات‌مدیره ممهور و بعدا در تمام اوقات با مهار رئیس‌الوزرا، وزیر دارایی، وزیر دربار و روسای حسابداری دربار و بیوتات ممهور و جلوی درب خزانه هم از نظر اطمینان بیش‌تر با آجر و گچ تیغه و سفید می‌شد.
سال 1300 خورشیدی مقرر شد از جواهرات موجود تاج پهلوی ساخته شود. برای ساختن تاج از جواهرات 3383 قطعه برلیانت به وزن 1141 قیراط و پنج زمرد به وزن 199 قیراط و دو قطعه یاقوت کبود به وزن 19 قیراط و 368 حبه مروارید غلطان به وزن 25 مثقال و 4 نخود از سایر قطعات و پارچه‌های جواهرات جدا و پیاده شده و به مصرف تاج پهلوی رسید.
بدیهی است با انجام این منظور و امریه در این‌جا یک مرتبه در ثبت جواهرات تغییر حاصل و به شرح فوق قسمتی از صورت‌های اولیه خارج و به صورت تاج پهلوی درآمده و در سال 1308 هم که مقرر شد جواهرات ارزیابی شوند، یک نوبت دیگر در ثبت جواهرات با اصل آن‌ها به شرح گزارش زیر تغییر کلی حاصل گردید:
در سال 1308 دولت در نظر گرفت جواهرات سلطنتی ارزیابی شوند. برای انجام منظور هیأتی از جواهرشناسان فرانسوی از کمپانی بوشرون معرفی شدند که تحت نظر کمیسیونی که ریاست عالیه آن با جناب آقای حسین سمیعی، وزیر کشور وقت، بود با انجام وظیفه جواهرات را ارزیابی نماید.
هیأت ارزیاب‌ها به رعایت نظر فنی این‌طور اظهار و پیشنهاد کردند که جواهرات از روی قطعات و پارچه‌ها باید پیاده شوند تا بتوانند بهتر و با دقت کامل آن‌ها را معاینه و ارزیابی کنند.
پیشنهاد هیأت جواهریان مورد قبول کمیسیون واقع و به استحضار اولیای دولت وقت و دربار جواهرات را پس از بازدید و بررسی دقیق و تطبیق آن‌ها با ثبت و فرد‌های سال 1327 اقدام در پیاده کردن آن‌ها به عمل آید.
طبعاً در این تغییر و تبدیل و بعد از انجام عمل ارزیابی، چون هر قطعه جواهر از شکل سابق خود درآمده و پیاده شده دیگر با ثبت و صورت اولیه مطابقت نداشت، بدین معنی که اگر در ثبت یک قطعه گل‌کمر که با مشخصات و تعداد جواهرات منصوبه در آن ثبت شده و در این موقع 50 قطعه برلیانت یا زمرد درشت و ریزه آن پیاده شده و ده یا بیست قطعه جواهرات ریزه در آن باقی مانده و به صورت لاشه درآمده صورت اولیه خود را از دست داده است و برلیانت‌ها جزو برلیانت‌های پیاده و لاشه هر پارچه به همان وضعیت در خزانه و جعبه‌ها و صندوق‌های مربوطه ضبط گردیده است، با توجه به این اصل کلی بعد از انجام عمل ارزیابی جواهرات مطابق نظر خبرگان و کمیسیون طبقه‌بندی شده و از این تاریخ جواهرات سلطنتی با خصوصیات و مشخصات ترتیب داده شده در این کمیسیون در دفتر منظم ثبت و ذیل آن دفتر تطبیق کلیه جواهرات را با افراد هیات‌مدیره تنظیمی در سال 1327 ق. تصدیق و مطابقت جواهرات را با دفتر جدید که مشتمل بر کلیه جواهرات سلطنتی است نوشته و امضاء نموده‌اند و از سال 1308 مدرک و ملاک جواهرات شناخته شده و در بیوتات حفظ و نگاهداری شده است. پس از انجام ارزیابی و تعیین بها و وزن هر بسته روی بسته‌ها با خط فرانسه و فارسی نوشته شده و ثبت کامل آن‌ها در دفتر جدیدی به نام دفتر جدید جواهرات سلطنتی در سال 1308 به شرح گزارش بالا سمت ترقیم و تحریر یافته است و کلیه جواهرات در صندوق‌های محکم جا داده شده و ممهورا در خزانه اندرون عمارت خوابگاه کما فی‌السابق محفوظ گردیدند و سیاهه ارزیابی آن‌ها هم که توسط همان خبرگان فرانسوی تحت نظارت کمیسیون تهیه شده در پاکت مهر و لاک شده، وزیر دربار وقت، مرحوم تیمورتاش، به اداره بیوتات سپرده شده و محفوظا ضبط و نگاهداری شده موجود است.
از جواهرات نام‌برده بالا در همان موقع یعنی سال 1308 یک قسمت از آن اختصاص به تزئین چند قفسه در موزه داده شد که تحت نظر کمیسیون در قفسه‌ها گذارده شده، وزیر دربار و وزارت دارایی و رئیس بیوتات لاک و مختوم و مهر‌های درب قفسه‌ها به صاحب‌جمع، مسئول کاخ گلستان، سپرده شد.
در سال 1316 به رعایت اجرای قانون مصوب آبان ماه 1316 مقرر شد جواهرات سلطنتی معاینه و بازدید شده قسمتی به بانک ملی ایران و قسمتی که جنبه تاریخی دارند در کاخ گلستان در اتاق موزه نگاهداری شوند.
در اجرای منظور کمیسیونی مرکب از جناب آقای جم، (نخست‌وزیر وقت)، جناب آقای بدر (وزیر وقت دارایی) و جناب آقای علا که در آن موقع وزارت تجارت را عهده داشتند با شرکت آقایان موید احمدی و احمد اعتبار، نمایندگان معرفی شده از مجلس شورای ملی، در عمارت خوابگاه محل خزانه جواهرات تشکیل و به کار مشغول شدند.
آن‌چه بایستی به بانک ملی تحویل نمایند پس از بازدید و رسیدگی و تطبیق با دفتر سال 1308 در دفتری که به امضای روزانه به ثبت رسیده و ثبت در تلو [؟] 33 صندوق گذاشته شده و به بانک انتقال یافت. «از این دفتر شش نسخه تهیه و به مهر رئیس‌الوزرا و وزارت مالیه و محمود جم لاک و مختوم و ذیل آن از طرف هیات کمیسیون تحویل‌دهنده و آقای خسروی تحویل‌گیرنده شرحی نوشته و امضا گردیده است. دفاتر مزبور یکی به نمایندگان مجلس شورای ملی تسلیم و نسخ دیگر در هیات وزرا، وزرات دربار، وزارت دارایی، بانک ملی ایران، و اداره بیوتات سلطنتی ضبط گردیده است.» و آن قسمت هم که مقرر گردیده در موزه کاخ گلستان نگاهداری شوند تحت نظارت هیات کمیسیون به موزه برده شده و در قفسه‌های مضبوط و ممهور صندوق نسوز ضبط شدند.
جواهرات نام‌برده بالا و آن مقدار که در سال 1308 برای تزئین به موزه آورده شده و ممهور آن ضبط و نگاهداری شده بودند، در تاریخ روز 4 شهریور ماه 1320 جاری جناب آقای جم، وزیر دربار، و جناب آقای عضدی، معاون وزارت داریی، در سالن موزه حضور به هم رسانده و پس از معاینه امهار درب قفسه‌ها و صندوق نسوز و تصدیق صحت آن‌ها درب قفسه‌ها گشوده شد و جواهرات محتویه هر قفسه با ثبت‌های موجوده تطبیق و سپس در ضمن پنج صندوق و یک جعبه و یک بسته سر به مهر از کاخ گلستان به بانک ملی انتقال و به موجب صورت‌مجلس بدون تحویل واگذار هیات نظارت اندوخته اسکناس شده و در خزانه زر بانک ملی گذارده شده ضبط گردیدند.
بنا بر آن‌چه در بالا گزارش شد دفاتر ثبت جواهرات در اداره بیوتات محفوظ و منضما نگاهداری و عین جواهرات هم به شرح گزارش حاضر در تمام مواقع و مراحل در تحت مهر و لاک و مراقبت و نظارت دولت‌های وقت حفظ و نگاهداری شده است.
اینک برای تکمیل گزارش لازم است تحف و هدایایی هم که از این جواهرات از سال 1327 قمری تاکنون برداشته شده و قطعاتی هم که به خاندان سلطنت پهلوی به وسیله رئیس دولت وقت تقدیم شده به عرض کمیسیون برساند:
1- در تاریخ اول خرداد 1307 طبق تصویبنامه شماره 1440 دو حلقه انگشتر زمرد و یک قبضه شمشیر دسته شاخ مشکی به مشایخ کردستان اعطا شده است.
2- در تاریخ 27 تیر ماه 1307 طبق تصویبنامه 2429 یک قبضه قداره دسته طلای مکلل به 1773 قطعه برلیانت و یک پیش‌سینه طلای مکلل به برلیانت که تخمه زمرد آن به وزن 182 قیراط بوده به پادشاه افغان اهدا گردیده است.
3- طبق تصویبنامه شماره 8987 در سال 1302 چهار حلقه انگشتر تخمه برلیانت به آقایان علمای اصفهان آقای فشارکی، آقای سیدالعراقین، آقای نجف‌آبادی، آقای میرزا ابراهیم شمس‌آبادی اعطا گردیده است.
4- طبق تصویبنامه شماره 4348 مورخه 12 شهریور ماه 1308 یک دستگاه ساعت مکلل و یک انفیه‌دان طلای مینا به نمایندگان فوق‌العاده دولت حجاز اعطا گردیده است.
5- در سال 1301 خورشیدی یک قبضه شمشیر مرصع به آقای سردار سپه، وزیر جنگ «شاه مستعفی پهلوی» و یک قبضه شمشیر مرصع به سردار استاروسلسکی، رئیس قزاقخانه، مرحمت شده است.
6- طبق تصویبنامه شماره 3654 مورخ 7 ر. 6 ر. 1313 ده عدد انفیه‌دان و قوطی و قاب سیگار‌های طلای ساده و مرصع و یک قبضه شمشیر مرصع و 16 قطعه برلیانت پیاده به وزن 122 قیراط و چهل و هشت سانتیم در موقع سفر ترکیه به هیات دولت وقت تقدیم شده که در التزام موکب همایونی به ترکیه برده شده و اعطا گردیده است.
7- در سال 1317 جواهراتی در موقع جشن عروسی اعلیحضرت همایون شاهنشاهی توسط نخست‌وزیر وقت، جناب آقای جم، و مسافرت خود اعلیحضرت معظم‌له برای بردن به مصر تحویل شده و مقداری هم برلیانت و زمرد پیاده برای ساختمان تاج و نیم‌تاج و انگشتر و سینه‌ریز و دست‌بند و ... جهت خاندان سلطنت پهلوی تحویل شده که مدارک تحویلی و جزئیات و خصوصیات هر قطعه و وزن هریک در بانک ملی موجود و نسخه‌ای از آن نیز در اداره بیوتات موجود و برای ملاحظه هیات محترم کمیسیون حاضر است که در موقع خود در ضمن بررسی‌های بعدی که به عمل خواهد آمد ملاحظه خواهند فرمود.
اگرچه گزارش تا حدی مبسوط شده از این جهت از آقایان محترم پوزش می‌طلبم، ولی به نظر می‌رسد از این گزارش جزئیات جریان ثبت و نگاهداری جواهرات از زمانی که اینجانب به خاطر دارم و ثبت آن‌ها را عهده‌دار شده‌ام خاطر آقایان محترم کاملا آگاه شده و احتیاج به توضیحات دیگر و بیش‌تری باقی نباشد.
رئیس اداره اموال دولتی و بیوتات سلطنتی – قانع بصیری
پس از خواندن گزارش بالا پیشنهاد شد پنج صندوق و دو بسته جواهرات موزه را که روز چهارم شهریور ماه در کاخ گلستان بسته و به مهر آقای جم، وزیر دربار سابق، و آقای گلشاییان، وزیر دارایی، رسیده است با حضور ایشان باز و با صورت دفاتر و ریز آن‌ها تطبیق شود و پس از مذاکراتی نظر به این‌که بعضی از کارمندان کمیسیون معتقد بودند که با حضور کارشناسان صندوق‌ها و بسته‌ها باز گردد و بررسی به عمل آید. مقرر شد پنج نفر کارشناسان برای جلسه آینده دعوت شوند و با حضور آن‌ها صندوق‌ها را باز و رسیدگی نمایند.
پنج ساعت و نیم بعدازظهر جلسه کمیسیون خاتمه یافت و جلسه آینده به روز پنجشنبه 17 مهر ماه سه ساعت بعدازظهر موکول شد.