قلعهها و دژهای کهن، آثار بهجامانده از فرهنگ و تمدن تاریخی خراسان شمالی
سه شنبه 23 دي 1399 - 23:20:13
|
|
آریا جوان - شهرها و آبادیهای شمال خراسان در تمام دورههای تاریخی، پیوسته مورد تهاجم اقوام بیابانگرد و چادرنشین آسیای مرکزی و شمالی بودهاند. میراث آریا: از همین رو ساخت قلعهها، دژها و باروبند شهرها اهمیت داشت امروز تعدادی از آنها در خراسان شمالی همچنان پابرجا و گویای فرهنگ و تمدن تاریخی این خطه است. قلعه یا دژ شامل مجموعهای از بناها با برجها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، در دورترین و مرتفعترین نقطه در اطراف شهر ساخته میشد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا پایان جنگ درون قلعه بمانند. معمولاً یکی از مهمترین دلایلی که قلعهها را در مرتفعترین نقاط میساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیبهای تند تپهها یا کوهها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را دشوار میکرد. معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی را برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تأمین امور معیشتی داشته باشند. در ادامه این گزارش با تعدادی از قلعههای تاریخی واقع در خراسان شمالی آشنا میشویم. قلعه جلالالدین گرمه قلعه جلالالدین یکی از بناهای تاریخی خراسان شمالی است که در فاصله 130 کیلومتری جنوب غربی بجنورد و بین راه گرمه و جاجرم بر روی تپهای مرتفع واقع شده، اطراف آن را دشتهای وسیع احاطه کرده است و از فاصله دور حالت مخروطی بودن این کوه و موقعیت قلعه نظر هر بینندهای را به خود جلب میکند. در گذشته بنا بهعنوان دژ مستحکم دفاعی کاربرد داشته و از خصوصیات بارز آن مستحکم بودن دفاعی و شاخصهای معماری آن است، همچنین از این قلعه به منابع آب اطراف دسترسی وجود دارد. این بنا در زمستان سال 1356 با شماره 1577 و با قدمت سلجوقی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. قلعه کسرق قلعه کِسرَق در 100 متری شمال روستای کسرق در غرب شهرستان اسفراین، دهستان روئین، بخش مرکزی و در حدود 15 کیلومتری غرب و شمال غرب شهر اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات سالوک، در دشت شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود 1126 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. از مهمترین ویژگی این محوطه وجود آثار معماری چینهای و خشتی و همچنین دارا بودن سفالینههای مربوط به قرون میانه اسلامی است. این اثر در تاریخ 30 بهمن 1386 با شماره ثبت 21226 با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه گورکنن اثر باستانی قلعه گورکنن در 2 کیلومتری جنوب روستای بام از توابع بخش بام وصفیآباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشیه زمینهای رسوبی حاصل از فرسایش دامنههای منتهیالیه جنوب شرقی رشتهکوه شاه جهان قرار دارد. چنار 800 ساله نصرآباد یزد در انتظار ثبت ملی محوطه باستانی قلعه گورکنن در توالی فرهنگهای دشت اسفراین دستکم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرن 8-2 ه.ق است. درباره وجهتسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم، این تپه به خاطر در دید بودن روستا به قلعه گورکنن مشهور است. از مهمترین ویژگی محوطه باستانی قلعه گورکنن وسعت زیاد آن و قرار گرفتن در کنار رودخانه کال ولایت است. این اثر در تاریخ 18 شهریور 1387 با شماره ثبت 23286 با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام بهعنوان یکی از آ ثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه کهنه گورن تیغه قلعه کهنه گورن تیغه در 2 کیلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و صفیآباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است این محوطه در پای کوههای ارتفاعات شاه جهان، بر روی یک تپهماهور شنی در منتهیالیه جنوب شرقی رشتهکوه شاه جهان قرار دارد. قلعه کهنه گورن تیغه در توالی فرهنگهای دشت اسفراین دستکم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرون 5- 7 ه ق است. درباره وجهتسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه بوده و به علت قرار گرفتن این محوطه در بالای گورستان به گورن تیغه معروف است، گورن تیغه یک واژه ترکی به معنای بالای گورستان است. فقت دژ این قلعه در شمال شرقی اسفراین، قریه نوشیروان زادگاه سلطان انوشیروان واقع شده است. در قسمت شرقی آن حصاری محکم که به نام فقت دژ معروف شده است وجود دارد، بنای این محل را به قباد فیروز نسبت میدهند. آثار خرابههای آن در حال حاضر، بر روی تپهای که بین قریه نوشیروان و دنج قرار دارد به چشم میخورد و بین اهالی آن منطقه به نام علی قلیچ نوشیروان معروف است. آثار مکشوفه ناشی از حفاریهای انجامشده در این ناحیه به دوران قرون اولیه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله میتوان به مجسمه بودا که جنس آن از مفرغ است و همچنین به کاسه و عود سوزی که با اشکال هندسی و خط کوفی تزئین شده اشاره کرد. دژ نظامی تازه قلعه این اثر در میان مردم منطقه به قلعه موسوم است اما با توجه به کوچکی ابعاد و نداشتن استحکامات یک قلعه از این اثر بهعنوان دژ نظامی یاد میشود، با توجه به بهدست نیامدن و شناسایینشدن مدارک کافی باستانشناسی برای گاهنگاری این اثر صحبت از تاریخ ساخت و استفاده این دژ کمی مشکل است مهمترین مواد تاریخگذاری یک محوطه باستانی قطعه سفالهای آن است که در این اثر تنها دو قطعه شناسایی شد که برای تاریخگذاری کافی نبود اما با توجه به کثرت و تعدد استقرارگاههای دوران اوایل تا متأخر اسلامی (قرون 6 تا 10 هجری قمری) در منطقه به نظر میرسد این دژ یک بنای نظامی با کارکرد دیدهبانی و دفاعی از قرون اواسط اسلامی باشد. کرونا فیتور اسپانیا را تا اردیبهشت 1400 به تعویق انداخت قلعه خوشاب این بنا در فاصله حدود20 کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت و در 20 کیلومتری شمال ایستگاه راهآهن امیرآباد جاجرم قرار گرفته است. میتوان گفت این بنا در فاصله 5 کیلومتری غرب جاده جاجرم به ایستگاه راهآهن امیرآباد قرار گرفته است. به نظر میرسد این بنا در سالهای هجوم پیدرپی ترکمنان به این منطقه ساختهشده که در زمان اوایل حکومت قاجاریه صورت میگرفته است و یکی از قلاعی است که مردم ساکن در این ناحیه برای مقابله با آنها ساختهاند. به دلیل قرارگیری این بنا در روستایی به همین نام، به نام قلعه خوشاب معروف است. این اثر در تاریخ 28 اسفند 1385 با شماره ثبت 18745 با قدمت مربوط به دوره قاجار بهعنوان یکی از آ ثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه دوبرجه این بنا در فاصله حدود 40 کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت، در 4 کیلومتری غرب ایستگاه راهآهن امیرآباد جاجرم و در فاصله 1 کیلومتری شمال ریلهای راهآهن قرار گرفته است. در این بنا از نقشهای استفاده شده است که شباهت بسیار زیادی به نقشه کاروانسراهای شاهعباسی دارد. همچنین در ساخت آن از خشت خام و کاهگل استفاده شده است. البته به دلیل نبود منبع محکمی که تاریخ دقیق ساخت بنا را مشخص کند نمیتوان اظهارنظر محکمی در مورد تاریخ دقیق داشت ولی با توجه به تکنولوژی ساخت بنا و مصالح مورد استفاده و نقشه آن، بنا نمیتواند از صفویه قدیمیتر باشد و به دلیل قرارگیری آن در روستایی به همین نام، به نام قلعه دوبرجه معروف است اما این قلعه در واقع یک کاروانسرا است. با توجه به اینکه در بالای برج و باروهای این قلعه سوراخی برای دیدبانی تعبیه نشده است، این قلعه را نمیتوان یک قلعه نظامی دانست، سقف تمام اتاقها در این قلعه بهصورت ضربی با خشت و گنبدی ساخته شدهاند. اندود تمام دیوارها از کاهگل است و تزئینات خاصی ندارد. اما کل بنا از نظر ظاهری به دلیل دقت در نقشه و حفظ تقارن در آن بسیار زیبا و چشمگیر به نظر میرسد. این اثر در تاریخ 28 اسفند 1385 با شماره ثبت 18744با قدمت مربوط به دوره صفویه بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه سنگی طبر قلعه سنگی طبر در حاشیه شمال شرقی روستای طبر از توابع بخش جلگه شوقان شهرستان جاجرم واقع شده است. این قلعه بر بلندای صخرهای بلند از ارتفاعات سالوک به ارتفاع 1601 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. تاریخ در کوچه های چسکی کروملوف قدم می زند! /تصاویر با توجه به موقعیت قرارگیری قلعه موردنظر بر بلندای صخره و ساخت آن با مصالح بومی سنگ در بین مردم به قلعه سنگی مشهور شده است. در سطح محوطه قلعه تعداد زیادی قطعه سفالهای ساده و لعابدار دوره اسلامی پراکنده است. قطعات مربوط به خمرههای ذخیرهسازی که گاه نقوش نیشگونی بر لبه آنها دیده میشود تا سفالهای لعابدار فیروزهای ساده و با نقاشی زیر لعاب و سفالهای قلم مشکی که به دوره ایلخانی تعلق دارند. همچنین از این قلعه یک قطعه پیهسوز شکسته و چند قطعه ظرف شکسته شیشهای بهدست آمده است، با توجه به وجود چند قطعه سفال آبی و سفید در محوطه بهاحتمال فراوان استقرار در آن از دوره ایلخانی تا ادوار تیموری و صفوی نیز ادامه داشته است. این اثر در تاریخ 7 اسفند 1386 با شماره ثبت 21296 با قدمت مربوط به دوره ایلخانی بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه صعلوک بنای تاریخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراین، در یکی از درههای باریک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی یک برونزد صخرهای بسیار مرتفع و غیرقابل نفوذ در 4 کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراین واقع شده است. دره تُوی با طول حدود 15 کیلومتر دارای 15 چشمه دائمی است که آب آنها در کف دره جاری میشود و رودخانه زاری را تشکیل میدهد. منابع تاریخی نشان میدهد در گذشته نیز این منطقه از نظر حیاتوحش و بهویژه پوشش گیاهی بسیار غنی بوده است. قلعه صعلوک که به آن سالوک هم میگویند یکی از استحکامات دفاعی قرون 6-8 هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراین است که بر فراز یک برونز صخرهای به شکل ذوزنقه قائمالزاویه به ارتفاع حدود 60 متر بنا شده است. این بنا که دیواره صخرهای آن بهجز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیرقابلدسترسی است در منتهیالیه شمالی دره زاری بر روی یک پشته مرتفع قرار دارد که در مجموع ارتفاع قله آن را به حدود 150 متر از کف دره میرساند. برونزد صخرهای مورد بحث از سه طرف دیواره پرتگاهی و غیرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابلدسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بیتردید دروازه ورودی نیز در همین بخش بوده که امروزه به دلیل قرار داشتن این استحکامات و دروازه بر روی شیب تند بیشتر آنها فروریخته و فقط در برخی نقاط داغ آنها بر صخره باقی مانده است و یا فقط مقدار کمی از دیوار بارو یا برجها قابلتشخیص است.
http://www.javanannews.ir/fa/News/554743/قلعهها-و-دژهای-کهن،-آثار-بهجامانده-از-فرهنگ-و-تمدن-تاریخی-خراسان-شمالی
|