بزرگنمايي:

آریا جوان - تسنیم/ در زندگی اجتماعی و در برخورد با علایق و سلایق، مسائل مختلفی پیش می‌آید که انسان‌ها بر مبنای روحیات و عقاید خودشان با آن مواجه می‌‌شوند. این مسأله بسیار طبیعی است که در یک جامعه متمدن، تضارب آرا وجود داشته باشد و افراد بر اساس شاکلۀ فکری خود که مرتبط با منافع و باورهایشان است، نسبت به یک موضوع مشخص نگاه متفاوتی از یکدیگر داشته باشند؛ اما آنچه در این ‌بین دارای اهمیت بوده و باعث ثبات این نظام طبیعی می‌‌شود، این است که در مواجهه با آرا و نظرات متفاوت، رعایت اخلاق به‌عنوان یک مسألهٔ جدی مورد توجه آحاد جامعه باشد. اگر این مهم مورد غفلت واقع شود، جامعه دچار آسیب‌های فراوانی خواهد شد که یکی از آنها شیوع تهمت و بهتان خواهد بود. امام صادق (ع) با توجه به اثر اجتماعی اتهام‌زنی فرمودند: «هر کس به برادر دینی خود تهمت زند حرمتی میان آن دو به جا نمی‌‌ماند.»
تهمت، اتهام، افترا، بهتان، دروغ و نمامی به معنای بدگویی کردن و انگ زدن است.[1] به این معنا که انسان در حق سایرین در مورد مسأله‌ای متوسل به دروغ شود و چیزی را به دیگری نسبت دهد یا او را به فعل اشتباهی که مرتکب نشده، متهم کند و یا عیب و نقصی را که در او وجود ندارد به او نسبت دهد؛ فرقی نمی‌کند که این موضوع در حضور آن شخص باشد و یا در غیاب او صورت بگیرد که در این صورت علاوه بر دروغ، غیبت نیز به حساب می‌آید.
بررسی رذیله‌ "تهمت" از دریچۀ آیات الهی در قرآن
دین به عنوان قانون وحیانی از طرف خالق، نگاه ویژه‌ای به انسان و نوع و نحوه‌ی زندگی او دارد و از دریچه‌ نگاه دین، متهم کردن یک فرد به حرفی که نزده، منظوری که نداشته و یا کاری که انجام نداده، گناه بسیار بزرگی است.[2] قرآن کریم، اصلی‌ترین کتاب قانون بشری از نگاه مسلمانان در مورد اتهام زدن به افراد، موضع تندی اتخاذ کرده و بیش از چهل آیه در این رابطه نازل شده است. این آیات گاهی در مورد افراد خاصی نازل شده و گاهی در مورد مسأله‌ مشخصی حکمی صادر کرده‌اند؛ اما وجه مشترک بین همه، رد مسأله‌ بهتان و عذابی است که گریبان‌ تهمت زننده را خواهد گرفت.
خداوند متعال در آیات 23 و 24 سوره مبارکه نور می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ(23) یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ بى‏‌گمان کسانى‌که به زنان پاکدامن بى‌‏خبر [از همه جا] و با ایمان نسبت زنا مى‌‏دهند در دنیا و آخرت لعنت ‏شده‏‌اند و براى آن‌ها عذابى سخت‏ خواهد بود در روزی که زبان و دست‌ها و پاهایشان بر ضد آنان برای آنچه انجام مى‏‌دادند شهادت مى‏‌دهند». همچنین در سوره نساء آیه 112 می‌فرماید: «وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَهً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا؛ و هر کس خطا یا گناهى مرتکب شود سپس آن را به بى‌‏گناهى نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکارى بر دوش کشیده است».
در آیه 12 سوره نور خداوند نسبت به افرادی که تهمت را می‌شنوند و در برابر آن سکوت می‌کنند گلایه کرده و می‌فرماید: «لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْکٌ مُّبِینٌ؛ چرا هنگامى‌که آن [بهتان] را شنیدید مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند و نگفتند این بهتانى آشکار است» عبارت «چرا گمان خیر به خودشان نبردند» به این مسأله اشاره می‌کند که آحاد جامعه باید سایرین را مانند خود بداند و آنچه را برای خود می‌پسندد برای دیگران بپسندد و چیزی را در حق خود مذموم می‌داند و از آن اکراه دارد، در مورد سایرین نیز آن را ناپسند بشمرد.
تفسیر و تبیین آیات قرآن، توسط پیامبر و اهل‌بیت در مسأله‌ تهمت
نبی مکرم اسلام و خاندان مطهر ایشان در جایگاه مفسرین قرآن در تبیین احکام الهی و در موضوع تهمت، بیانات روشن و واضحی فرموده‌ و علاوه بر نهی از این فعل زشت، آثار رواج این کار در مورد شخص مرتکب و در بُعد اجتماع را متذکر شده‌اند. پیامبر رحمت صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «هر کس به مرد یا زن مؤمن بهتان زند یا درباره او چیزی بگوید که از آن مبرّاست، خداوند متعال در روز رستاخیز او را بر تلّی از آتش نگه دارد تا از حرف خود درباره آن مؤمن برگردد.»[3] امیرالمومنین علیه‌السلام شخص تهمت زننده را بی‌حیا دانسته و می‌فرمایند:
«هیچ بی‌شرمی و وقاحتی چون بهتان زدن نیست.»[4] توجه به آیات قرآن و فرمایشات راهبران راستین انسان، برنامه‌ای کلی و بدون نقص از همزیستی بشری و زندگی اجتماعی ارائه می‌دهد که در آن حقوق بشر به نحو احسن رعایت شده است.
آثار سوء تهمت در زندگی فردی و اجتماعی
مهم‌ترین اثر رواج بهتان، آسیبی است که متوجه شخص تهمت زننده خواهد شد و از او شخصیت مقبول و محبوب را در بین اجتماع خواهد گرفت. وقتی جامعه فردی را به عنوان دروغگو شناخت، وی جایگاه حقیقی و حقوقی خود را از دست می‌دهد. این موضوع در مواردی که آحاد جامعه با آن درگیر هستند و یک وجهۀ عمومی برآن حاکم است، اهمیت بیشتری می‌یابد.
به عنوان مثال، در مسائل مربوط به انتخابات و در عرصه‌ سیاست، پرهیز از تهمت‌زنی به یک کاندیدا یا رقیب یک اصل مهم اخلاقی است که به شخص مراعات‌کننده مقبولیت و محبوبیت می‌بخشد. در مقابل عدم رعایت این مهم، باعث فروپاشی نظام اجتماعی شده و عدالت اجتماعی را از بین می‌برد؛ زیرا با ترویج بهتان به سایرین، جای حق و باطل عوض شده، بی‌گناهی متهم و گناهکاری تبرئه می‌شود، اعتماد عمومی مردم از یکدیگر سلب شده و همین مسأله اسباب هرج‌ومرج را فراهم آورده و زمینۀ سقوط یک نظام اجتماعی فراهم می‌آید.
* حجت‌الاسلام علی سلیمانی مهرآبادی استاد حوزه علمیه قم