بزرگنمايي:

آریا جوان - فروردین ماه سال جاری بود که احد وظیفه - رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی - نسبت به ‌پیش‌بینی حاکمیت خشکسالی شدید در بیشتر نقاط کشور هشدار داد. این مرکز در اوایل اردیبهشت ماه نیز اعلام کرد که خشکسالی بی‌سابقه‌ای در برخی مناطق کشور رخ داده است و طی هفته‌های بعد آمارها حاکی از کاهش 41 درصد بارش‌های کشور در سال آبی جاری نسبت به میانگین بلندمدت و کاهش 60 درصدی بارش‌ها در فروردین و اردیبهشت ماه بود البته همانگونه که اشاره شد،‌ کم‌آبی و خشکسالی موضوع جدیدی برای کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک مثل ایران نیست بنابراین لازم است برای مدیریت این مساله تدابیر لازم از سوی دولت اندیشیده شود.
محسن موسوی خوانساری در گفت و گویی در ‌پاسخ به این ‌پرسش که دولت آینده برای کاهش تبعات خشکسالی چه اقداماتی باید انجام دهد، اظهار کرد: متاسفانه هیچ یک از هفت کاندیدای ریاست جمهوری که طی هفته‌های گذشته برنامه‌های خود را ارائه کرده‌اند اشاره‌ای به معضلات محیط زیست و آب نکرده‌اند و تنها درباره برنامه‌های خود برای رشد اقتصادی و افزایش تولید بدون در نظر گرفتن محیط زیست صحبت کرده‌اند این در حالیست که احداث کوچکترین کارخانه یا افزایش تولید وابسته به آب است و با توجه به شرایط منابع آب کشور تنها منجربه بهره‌برداری هرچه بیشتر از منابع آب زیرزمینی شکننده و تشدید خشکسالی خواهد شد.
وی ادامه داد: وضعیت محیط زیست و منابع آب کشور بسیار شکننده است و می‌توان گفت در ایران به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم اما به‌دلیل اینکه این مسائل نکات منفی برای کشور محسوب می‌شود، هیچ کدام از کاندیداها اشاره‌ای به این معضلات نمی‌کنند. اقتصاد، تولید و سایر امور وابستگی غیر مستقیم به محیط زیست و آب دارند. از این رو لازم است که در دولت بعدی از مشاوران و متخصصان مجرب در زمینه آب، کشاورزی و محیط زیست استفاده شود تا بتوان بر معضلاتی از جمله فرونشست زمین، خشک شدن تالاب‌ها و خیزش گرد و خاک تا ‌پیش از رسیدن به مرحله بازگشت ناپذیر جلوگیری کرد.
دولت آینده اگر به مساله کم‌آبی بی‌توجه باشد، قادر به مدیریت معضلات اجتماعی ناشی از آن نخواهد بود
موسوی با تاکید بر اهمیت مساله کم‌آبی و خشکسالی در کشور گفت: در صورتی که دولت آینده بدون در نظر گرفتن محیط زیست شکننده کشور تنها نگاهی اقتصادی داشته باشد، هیچ توسعه و ‌پیشرفت اقتصادی ‌پایدار نخواهد بود همچنین اگر موضوع کم آبی که تبعات متعددی دارد مورد توجه جدی مسئولان و دولت آینده قرار نگیرد باعث ایجاد معضلات اجتماعی گسترده و ‌پیچیده‌ای از جمله مهاجرت و افزایش حاشیه‌نشینی شهرها خواهد شد که قادر به مدیریت آن‌ها نخواهند بود.
این کارشناس آب ضمن اشاره به اینکه خشکسالی ‌پدیده بسیار مهمی است که باید مورد توجه جدی قرار بگیرد، تصریح کرد: متاسفانه در ایران نه مسئولان و مدیران نظام و نمایندگان مجلس و نه حتی خود مردم مساله خشکسالی را جدی نگرفته‌اند. اکنون تنها برخی رسانه‌ها، خبرنگاران و فعالان محیط زیست در فضای مجازی خطرات خشکسالی را گوشزد می‌کنند در حالی‌که صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران هیچ برنامه‌ای درباره ‌پدیده خشکسالی، اثرات آن و راه‌های صرفه‌جویی در مصرف برای چیره شدن بر این مشکل پخش نمی‌کند.
وی با بیان اینکه با سه نوع خشکسالی در ایران مواجه هستیم، اظهار کرد: یک نوع خشکسالی سرزمینی و طبیعی کشور است که از سالیان گذشته به‌صورت یک تواتر چند ساله وجود داشته است به‌گونه‌ای که چند سال ترسالی و چند سال خشکسالی بر کشور حاکم می‌شود. ‌پیشینیان ما نیز در رابطه با خشکسالی تمهیداتی اندیشیدند که یکی از آن‌ها ابداع سیستم قنات بود که روشی بسیار مناسب و متناسب با اقلیم خشک کشور برای استحصال و استفاده بهینه از منابع آبی محسوب می‌شد تا در زمان بارش‌های فصلی از اواخر ‌پاییز تا اوایل بهار جریانات حاصل از بارش‌ها به آبخوان‌ها نفوذ کند. بدین ترتیب در فصول بهار و تابستان که نیاز آبی بیشتر است از آب قنات‌ها برای کشت و زرع استفاده می‌کردند.
خشکسالی ناشی از تغییرات اقلیمی
این کارشناس آب یکی دیگر از انواع خشکسالی را ناشی از تغییرات اقلیمی دانست و گفت: توسعه جوامع انسانی در سراسر دنیا و به تبع آن استفاده بیش از حد از سوخت‌های فسیلی موجب تغییرات اقلیمی و افزایش دمای کره زمین شده است. دمای کره زمین از ‌پیش از صنعتی شدن تاکنون حدود 1.5 درجه سانتیگراد افزایش ‌پیدا کرده و این افزایش دما باعث ذوب شدن یخچال‌های طبیعی شده است همچنین براثر گرمایش جهانی، در ایران ارتفاعات دیگر برف را در خود ذخیره نمی‌کنند و بارش‌های برفی خیلی زود ذوب می‌شوند که این مساله باعث شده جریان رودخانه‌ها از حالت ذوب تدریجی برف در بالادست و نفوذ آب به آبخوان‌ها به جریان‌های سیلابی تغییر کند.
وی ادامه داد: همزمان با تغییرات اقلیمی شاهد تغییر الگوی بارش‌ها نیز هستیم. در شرایط تغییر اقلیم، بارش‌ها به‌صورت کوتاه مدت رخ می‌دهد و امکان نفوذ به آبخوان‌ها را کاهش می‌دهد. از این رو در شرایط تغییر اقلیم، ‌پدیده خشکسالی و کاهش منابع آب زیرزمینی شدیدتر خواهد شد.
خشکسالی ناشی از بهره‌برداری نادرست از منابع آبی
این دکتری تاسیسات آبی نوع سوم خشکسالی را «انسانی» و ناشی از بهره‌برداری و مدیریت نامناسب منابع آبی عنوان و تصریح کرد: طی چهار دهه اخیر در کشور فشار بسیار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد شده و این منابع تخلیه شده‌اند. تخلیه منابع آب زیرزمینی باعث ایجاد یک نوع خشکسالی مصنوعی شده که فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور به‌ویژه در جنوب شهر تهران را موجب شده است؛ فرونشست‌هایی که باعث وارد آمدن خسارات سنگینی خواهد شد و تنها ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی است.
وی ادامه داد: یکی دیگر از عواملی که باعث خشکسالی انسانی شده عدم تبعیت از الگوی کشت گیاهان کم‌ آب‌بر و کشت صیفی‌جات به عنوان یک محصل پرآب‌بر در فضای باز است که این دو عامل عمدتا افزایش تبخیر و تعریق را به همراه دارند و به‌طبع مصرف آب کشاورزی را بالا برده و باعث تشدید خشکسالی شده‌اند. از همین رو مجموعه این اقدامات نابخردانه به تشدید خشکسالی منجر شده است.
این کارشناس آب اضافه کرد: در سال‌ جاری خشکسالی در هر سه مورد با شدیدترین وجه آن حادث شده است. به این ترتیب امسال هم شاهد خشکسالی با تواتر طبیعی و تاریخی، اثرات ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای و افزایش دمای ناشی از تغییر اقلیم و هم تخریب‌هایی هستیم که به‌علت مدیریت نابخردانه مصرف آب در جوامع انسانی صورت گرفته است. اثرات این سه عامل خشکسالی باعث شده که سال 1400 به یکی از خشک‌ترین سال‌ها طی 50 سال اخیر تبدیل شود که احتمال دارد با شدت بیشتری نیز در سال‌های آینده ادامه داشته باشد.
تبعات خشکسالی بر جوامع انسانی
موسوی درباره تبعات خشکسالی بر محیط زیست و جوامع انسانی گفت: تبعات خشکسالی بسیار شدید خواهد بود و تا زمانی‌که بر مصرف آب مدیریت نداشته باشیم به سمت منابع آب زیرزمینی و سهمیه آب مناطق دیگر و به‌ویژه محیط زیست هجوم خواهیم برد. تمام دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌های کشور دارای حق‌آبه زیست محیطی هستند اما در شرایط خشکسالی همیشه این اکوسیستم‌های طبیعی هستند که مغفول واقع می‌شوند و حق‌آبه آن‌ها ‌پرداخت نمی‌شود.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: در سال جاری شاهد بودیم که تنها 55 میلیون متر مکعب از 300 میلیون متر مکعب حق‌آبه تالاب بختگان در زمان جوجه‌آوری فلامینگوها در این تالاب پرداخت شد و باعث شد تعداد زیادی از این پرندگان مهاجر به‌علت نبود آب در کف تالاب تلف شوند.
این کارشناس آب تصریح کرد: ‌تخصیص نیافتن حق‌آبه تالاب‌ها که منجر به خشک شدن بستر آن‌ها می‌شود یکی از عوامل اصلی خیزش گرد و خاک است که طی هفته‌های اخیر نیز در جاده قم - کاشان و در منطقه یزد شاهد خیزش گرد و خاک بودیم.
موسوی تاکید کرد: در شرایط خشکسالی باید حق‌آبه زیست محیطی رودخانه‌ها و تالاب‌ها ‌پرداخت شود اما نه تنها این اتفاق نمی‌افتد بلکه حق‌آبه تالاب‌ها روانه زمین‌های کشاورزی می‌شود که در آن محصولات پر آب‌بر از جمله ‌پیاز و هندوانه کشت می‌شود که علاوه‌بر ‌پر آب‌بر بودن میزان کشت و تولید آن‌ها با نیاز بازار همخوانی ندارد و از بین می‌روند. از این رو در شرایط خشکسالی بسیاری از منابع آب ما به‌خاطر ضایعات محصولات کشاورزی هدر می‌رود چراکه وزارت جهاد کشاورزی موفق به ‌پیاده‌سازی الگوی کشت نشده است.
این کارشناس آب درباره تاثیر خشکسالی بر مهاجرت از روستاها به شهرها گفت: ایران کشوری است که میزان بارش در آن یک سوم میانگین جهانی است و در طول تاریخ دوره‌های خشکسالی‌ زیادی را ‌ که برخی آن‌ها منجربه قحطی نیز شده‌اند، ‌پشت سر گذاشته است. با این حال اشتغال در کشور آب ‌پایه و بر مبنای کشاورزی است این در حالیست که با توجه به اقلیم خشک کشور باید از ظرفیت‌های گردشگری و صنایع دستی جوامع محلی استفاده می‌کردیم اما متاسفانه تمام توان، سرمایه و تمرکز را بر کشاورزی گذاشته‌ایم که با توجه به دوره‌های خشکسالی به‌ویژه شرایط خشکسالی شدید سال‌ جاری احتمالا در هفته‌های آتی و پس از شروع فصل تابستان با آثار آن مواجه خواهیم شد و به‌طور قطع احتمال مهاجرت از روستاها به شهرها و از استان‌های جنوبی به استان‌های شمالی کشور افزایش خواهد یافت.
موسوی در ‌پایان گفت: دولت باید در این زمینه تمهیداتی اتخاذ کند، به‌ویژه با توجه به اینکه محصولات دیم در اراضی دیم دچار آسیب شده‌اند و این مساله تاثیر مستقیمی بر کاهش منابع مالی جوامع محلی و افزایش تمایل به مهاجرت دارد.